Bytom – Elektrociepłownia Szombierki

DSC_5155_A

Kompleks zabudowy Elektrowni Górnośląskiej (niem. Kraftwerk Oberschlesien) otwarto w 1920 roku. Znana współcześnie jako Elektrociepłownia Szombierki, nazywana przez wielu industrialną katedrą – jest zlokalizowana w dzisiejszej dzielnicy Bytomia – Szombierkach (dzielnica od 1951 roku), zaprojektowana przez Emila i Georga Zillmannów na zlecenie spółki Schaffgotsch Bergwerksgesellschaft GmbH.

Historia Elektrowni Górnośląskiej związana jest z życiorysem Karola Goduli i sięga czasów przed I Wojną Światową. Karol Godula, urodzony 1781 roku był jednym z największych przemysłowców I połowy XIX na terenie Górnego Śląska. Do jego majątków należały liczne kopalnie galmanu, węgla kamiennego, trzy huty cynku oraz majątki ziemskie. Godula, będący osobą samotną oraz bezdzietną, zapewnił opiekę oraz edukację kilkuletniej półsieroty – Joanny Grycik (bądź Gryzik) urodzonej w 1842 roku. Karol uczynił ją swoją główną spadkobierczynią. Dziewczynka odziedziczyła majątek mając zaledwie sześć lat. W 1858 roku Fryderyk Wilhelm IV Hohenzollern – król pruski nadał Joannie tytuł szlachecki, zmieniając nazwisko na Grycik von Schomberg-Godula. Nadany został także herb ukazujący błękit i złoto oraz górniczy młotek i pyrlik. Tego samego roku Joanna wyszła za mąż za hrabiego Hansa Ulryka Schaffgotscha. Inwestorem budowy Elektrowni Górnośląskiej była spółka Schaffgotsch Bergwerksgesellschaft GmbH należąca do małżonków oraz dyrektora generalnego w latach 1914-1938 – Stephana Bernarda.

Zabudowę kompleksu zlokalizowano pomiędzy trzema liniami torów kolejowych, które miały w przypadku konieczności obrony zapewnić bezpieczeństwo poprzez otoczenie elektrowni pociągami pancernymi utrudniającymi zdobycie strategicznego obiektu. Całość wzniesiono w konstrukcji murowanej z ciemną cegłą licową na elewacjach. W przypadku kompleksu Elektrociepłowni Szombierki mówić możemy o prostocie oraz addytywności brył. Kubatura całej zabudowy wynosi 322 tysiące metrów kwadratowych co świadczy o monumentalizującym charakterze architektury. Skromną dekorację elewacji stanowią ceglane gzymsy oraz pilastry, które wraz z ortogonalnymi otworami okiennymi oraz drzwiowymi tworzą ich główną kompozycję. W kształtowaniu ornamentów odnaleźć można nawiązania do baroku. W jednej ze swych wypowiedzi – Ryszard Nakonieczny mówił o koncepcji sakralizacji pracy poprzez stosowanie odpowiedniego języka architektonicznego oraz symboliki – zapoczątkowanej przez Petera Behrensa. Założenia tej koncepcji spełnia przemysłowe dzieło Emila i Georga Zillmanów – poprzez artykulację ścian oraz zastosowanie silnego akcentu pionowego – wieży zegarowej, pełniącej także funkcje wieży wodnej. Południowo-zachodni narożnik akcentuje czteroboczna wieża węglowa. Obie wieże przekryte są czterospadowymi dachami łamanymi pokrytymi miedzianą blachą. Kompleks zabudowy EC Szombierki często porównywany jest z monumentalnością londyńskiego Battersea Power Station.

Pierwotnie w obiekcie planowano uruchomienie fabryki prochu o czym świadczyć może chociażby solidność oraz konstrukcja, którą charakteryzują budowle o charakterze militarnym. Koncepcję zmieniono po zakończeniu I Wojny Światowej. Obiekt zaadaptowano na elektrownię aby w pełni wykorzystać węgiel z kopalń Bobrek oraz Szombierki. Pierwszy rozruch nastąpił 29 listopada 1920 roku, a w wśród urządzeń elektrowni wymienić można cztery kotły typu Babcock oraz turbozespół typu WUMAG. Elektrownia pierwotnie osiągała moc 12 MW. W kolejnych latach uruchomiono kolejne urządzenia – dziewiętnaście kotłów typu Steinmiller, Babcock-Wilcox i Babcock oraz cztery turbozespoły WUMAG i GMA WUMAG. Całemu systemowi turbin towarzyszyły urządzenia oraz budowle pomocnicze: zmiękczalnia wody, zbiorniki wody kotłowej, pompy zasilające, pompy wody obiegowej, warsztat mechaniczny, kuźnia, warsztat budowlany oraz siedem chłodni kominowych (ostatnią wyburzono w 2015 roku). W 1925 roku miało miejsce uruchomienie zegara wieżowego z podświetlanymi czterostronnie tarczami o średnicy 5m i wskazówkami ważącymi 100kg. Zegar firmy Siemens und Halske sprzężono z pięćdziesięcioma czterema zegarami na terenie zakładu dzięki kompleksowemu urządzeniu do sygnalizacji czasu. Do dzisiaj uważany jest za jeden z większych zegarów wieżowych w Polsce. W 1935 roku miała miejsce rozbudowa kompleksu podczas której przedłużono halę kotłowni. W 1937 roku dobudowano trzeci, najwyższy komin o wysokości 120m oraz średnicach -10,6m u podstawy i 6,6m u wylotu. Wybudowano także sieć transporterów taśmowych o łącznej długości 1445m, które umożliwiały transport węgla z kopalni Gräfin Johanna Grube (KWK Bobrek). Pierwotnie węgiel przewożono koleją normalno- oraz wąskotorową. Zakład w czasie II Wojny Światowej osiągnął swoją maksymalną moc 100MW. Pracowników wraz z rodzinami w trakcie wojny zakwaterowano w schronach zlokalizowanych na terenie zakładu. Tymczasowe unieruchomienie elektrowni było skutkiem ataku lotniczego w 1944 roku. Rok później obiekt został zrabowany przez Armię Czerwoną. Część urządzeń  – trzy kotły oraz jeden turbozespół – wywieziono do ZSRR. Wojna przeszkodziła w rozbudowie zakładu – planowano bowiem uruchomienie kolejnych dwóch kotłów oraz wzniesienie czwartego komina. Przejecię elektrociepłowni przez władze polskie miało miejsce 15 maja 1945 roku. Po wojnie rozpoczęto odbudowę mocy zakładu, zatrudniano osiemset pięćdziesiąt pracowników. Dziesięć lat później dzięki projektowi rozbudowy elektrownia osiągnęła moc 108 MW. W latach 60. XX w wyniku zwiększonego zapotrzebowania na ciepło rozpoczęto stopniowe przekształcanie zakładu w elektrociepłownię. W 1965 wybudowano stację wymienników ciepła, w 1971 roku – stację demineralizacji wody, a trzy lata później nowy kocioł wodny WR 25. Ostatni kocioł parowy rusztowy OR 32 zamontowano w 1992 roku. W 1993 roku zakończono budowę rurociągów ciepłowniczych i parowych łączących EC Szombierki z Elektrociepłownią Miechowice. Sukcesywna likwidacja oraz zaprzestanie produkcji elektrycznej w Elektrociepłowni Szombierki miało miejsce w latach 1995-1998. Jej powodem był fakt malejącego zapotrzebowania na moc elektryczną zakładu.Pierwotnie dzięki działaniom zarządu EC Szombierki nastąpiło stopniowe przekształcanie zakładu przemysłowego na cele kulturalne. W hali maszyn, pozbawionej turbozespołów odbywały się liczne wydarzenia, wśród których wymienić można między innymi Międzynarodową Konferencję Tańca Współczesnego, Galę Mozartowską, Festiwal Sztuki Wysokiej czy też Festiwal Teatromania. Organizowano warsztaty, wystawy oraz wycieczki. W 2009 roku w plebiscycie internetowy EC Szombierki została uznana za jeden z „7 Cudów Architektury Województwa Śląskiego”. Od 2010 roku Elektrociepłownia znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. W tym samym roku świętowano 90-lecie działalności zakładu.W latach 2010-2011 kompleks wraz z Elektrociepłownią Miechowice trafił w ręce fińskiego koncernu Fortum, który uzasadniając decyzję względami bezpieczeństwa – zawiesił działalność kulturalną w obiekcie. Wpisu do rejestru zabytków dokonano 14 stycznia 2013 roku, nadając numer rejestrowy A/398/13. Od października 2016 roku EC Szombierki zakupiła spółka Rezonator planująca adaptację kompleksu na działalność kulturalną. W 2017 roku po siedmiu latach było możliwe zwiedzanie Elektrociepłowni dzięki ponownemu pojawieniu się obiektu podczas Świeta Szlaku Zabytków Techniki – Industriady.


Fotografie wykonano: grudzień 2016, czerwiec 2017

Twórczość Emila i Georga Zillmannów:
Katowice – kopalnia Giesche
Katowice – wieża ciśnień Borki

Źródła:
ecgenerator.pl, EC Szombierki, [dostęp:26.06.2017]
stampsy.com, 95 Elektrociepłowni Szombierki, [dostęp: 27.06.2017]

DSC_5177_A

DSC_5142__A

DSC_5154_A

DSC_5075_A

DSC_5077_A

DSC_5103_A

DSC_5105_A

DSC_7503_A

DSC_7597_A

DSC_7521_A

DSC_7544_A

IMG_1791_A

IMG_1780_A

IMG_1816_A

DSC_7555_A

DSC_7567_A

DSC_7584_A

DSC_7579_A

IMG_1838_A

DSC_7587_A